Akordeon diatoniczny - co to jest?
Akordeon diatoniczny, to akordeon, który charakteryzuje się prostszą budową i odmiennym sposobem generowania dźwięku niż akordeony chromatyczne. Jego główną cechą jest diatoniczny układ klawiszy lub guzików, co oznacza, że każdy klawisz lub przycisk jest przypisany do dwóch różnych dźwięków, w zależności od tego, czy miech jest rozciągany, czy ściskany. W odróżnieniu od akordeonów chromatycznych, akordeon diatoniczny ma ograniczoną liczbę tonacji, najczęściej dwie lub trzy, a każdy przycisk gra inną nutę w zależności od ściskania lub rozciągania miecha.
Jak rozpoznać akordeon diatoniczny
Akordeon chromatyczny gra zawsze ten sam dźwięk po naciśnięciu klawisza (bez względu na to czy ściskamy czy rozciągamy miech).
Akordeon diatoniczny zazwyczaj gra inny dźwięk w zależności od tego czy miech jest ściskany czy rozciągany. Również po stronie basowej.
W związku z tym odróżnimy je po prostu grając na nich. Jednak gdybyśmy nie mieli możliwości zagrania, to możemy się domyślać, że akordeon diatoniczny, będzie posiadał znacznie mniejszą liczbę guzików niż akordeon chromatyczny.
Więc jeżeli jakiś akordeon będzie miał po stronie basowej tylko 4, 8 lub 12 guzików, to prawie na pewno będzie to akordeon diatoniczny.
| | Powyżej przedstawiony akordeon z klawiaturą fortepianową nigdy nie jest akordeonem diatonicznym. Są to akordeony chromatyczne. Akordeon diatoniczny zawsze jest guzikowy.
|
Czy akordeon guzikowy to akordeon diatoniczny?
Niekoniecznie.
Strona basowa jest zazwyczaj guzikowa, we wszystkich akordeonach natomiast strona melodyczna może być guzikowa lub klawiszowa. Akordeony klawiszowe często są też nazywane akordeonami fortepianowymi, gdyż ich klawiatura wygląda jak klawiatura fortepianu. Akordeony fortepianowe są tylko chromatyczne natomiast akordeony guzikowe mogą być zarówno chromatyczne jak i diatoniczne. Akordeon guzikowy chromatyczny ma bardzo dużą liczbę guzików. Akordeon diatoniczny ma ich mało. W akordeonie chromatycznym zazwyczaj mamy podział na dwa kolory guzików, które to kolory odpowiadają białym i czarnym klawiszom fortepianu.
| 
| | Akordeon diatoniczny możemy rozpoznać po małej ilości guzików po stronie basowej | Akordeon guzikowy chromatyczny ma dużo guzików zarówno po stronie basowej jak i melodycznej
|
Poniżej przedstawiamy przykładowe klawiatury różnego typu akordeonów guzikowych: diatonicznych oraz chromatycznych.
| Przykładowe klawiatury akordeonów guzikowych - diatonicznych
|
| Przykładowe klawiatury akordeonów guzikowych - chromatycznych
|
Akordeon guzikowy kontra akordeon fortepianowy
Technika gry na akordeonie fortepianowym charakteryzuje się tym, że prawa strona instrumentu spoczywa nieruchomo i stabilnie, podczas gdy technika gry na akordeonie guzikowym pozwala na ruch prawej strony. Akordeon fortepianowy wymaga większej stabilności, ponieważ palce muszą być ustawione w jednej linii z klawiszami, podczas gdy ręka gracza na akordeonie guzikowym może być pochylona względem klawiatury ze względu na zaokrąglone guziki.
Na przykład możesz grać na dwóch rzędach, opierając lewą stronę na lewym kolanie, a miech wygina się w stronę poruszającej się prawej strony. Akordeon guzikowy pozwala na większy zakres akcentów miechowych niż akordeon fortepianowy.
Tam, gdzie jest konieczność ciągłego szarpania miechem, akordeon fortepianowy nie sprawdziłby się dobrze.
Jest to częściowo powodem, dla którego akordeon guzikowy brzmi „bardziej skocznie”, mimo że wewnętrznie instrumenty są obecnie dość podobne.
Akordeon fortepianowy jest bardziej ogólnym instrumentem, przeznaczonym do grania we wszystkich stylach w głównym nurcie muzyki euroamerykańskiej. Akordeon guzikowy ewoluował jako instrument etniczny i nie był zainteresowany możliwością grania we wszystkich stylach.
Akordeon fortepianowy gra do pięciu głosów po prawej stronie. Akordeon guzikowy zazwyczaj gra dwoma głosami, czasami czterema, po prawej stronie. Kompromisem są szersze możliwości harmoniczne dla akordeonu fortepianowego; większa swoboda akcentu dla akordeonu guzikowego; Akordeony fortepianowe są zazwyczaj strojone bardziej konserwatywnie niż akordeony guzikowe.
Dodatkowo na akordeonach diatonicznych gramy zazwyczaj tylko 4 palcami, gdyż kciuk spoczywa na brzegu klawiatury utrzymując stabilizację akordeonu przy ciągłym szarpaniu miechem. Przy starszych akordeonach, gdzie praca miecha musiała być intensywniejsza, to użycie kciuka jest konieczne. Przy nowszych 3 rzędowych można sobie pozwolić na granie również piątym palcem.
Budowa akordeonu diatonicznego
Każdy akordeon to nic innego, jak bardziej rozbudowana forma harmonijki ustnej. Wydaje on dźwięki poprzez drgania blaszki znajdującej się w prostokątnym otworze.
Cały ten element, przez który przepływa powietrze, nazywamy stroikiem lub głosem. Stroikiem zwykło się nazywać cały element metalowy, w którym umiejscowione są dwie blaszki do wydawania dźwięku przy obu kierunkach przepływu powietrza. Jedna blaszka wydaje dźwięk przy ściskaniu, druga przy rozciąganiu miecha.
W akordeonach chromatycznych musi być zazwyczaj dwa razy więcej stroików, ponieważ jeden stroik odpowiada za jeden dźwięk (ponieważ ten sam dźwięk jest wydawany przy obu kierunkach przepływu powietrza). W akordeonie diatonicznym jeden stroik będzie odpowiadał za dwa dźwięki, dlatego może być tych stroików o połowę mniej. A tym samym akordeon może być dużo mniejszy, lżejszy no i tańszy.
 | Stroiki akordeonów |
Aby przy niskich dźwiękach powietrze nie uciekało przez sąsiedni otwór, stosuje się specjalny dławik lub tłumik wykonany ze skóry lub innego materiału, który zatyka sąsiedni otwór w stosunku do dźwięku, który aktualnie gra.
Więc w akordeonach diatonicznych para blaszek stroika wytwarza różne dźwięki. W akordeonach chromatycznych obie blaszki stroika wytwarzają taki sam dźwięk.
Dzięki braku tej konieczności, podwojenia ilości dźwięków, akordeony diatoniczne są mniejsze, lżejsze i tańsze w stosunku do akordeonów chromatycznych. Oczywiście dużo też zależy od marki i rodzaju instrumentu.
Przycisk do spuszczania powietrza
Prawie każdy akordeon posiada specjalny przycisk do spuszczania powietrza z miecha. Nazywany często spustem, przepustem lub powietrznikiem. W akordeonie chromatycznym, funkcja tego przycisku jest marginalna i ogranicza się tylko do eleganckiego "zamknięcia" akordeonu po zakończonym graniu. W akordeonie diatonicznym przycisk ten odgrywa bardzo ważną rolę, musi być cały czas używany podczas grania. W chromatycznych jest zazwyczaj w formie guzika a w diatonicznych czasem jest to guzik a czasami forma dźwigni, czasami bywał w formie podłużnej listwy.
Jak grać na akordeonie diatonicznym
Gra na akordeonie diatonicznym różni się od gry na chromatycznym, ze względu na konieczność dopasowania kierunku miecha do naciskanych guzików. Ogólna zasada jest taka, że im mniej guzików po stronie melodycznej, tym większa konieczność częstego zmieniania kierunku miecha. Im tych przycisków jest więcej - czyli dochodzą dodatkowe rzędy, tym konieczność zmiany kierunku miecha nie jest tak częsta. Spowodowane jest to tym, że przykładowo, jeżeli w akordeonie z jednym rzędem guzików, dany dźwięk występuje tylko na ściskanie, to przy kolejnych rzędach, ten sam dźwięk może wystąpić również "na rozciąganie", więc możemy użyć guzika z sąsiedniej tonacji a nie zmieniać kierunku miecha.
Podczas grania na akordeonie diatonicznym musimy mieć ciągłą świadomość czy dany fragment piosenki będzie grany na "ściskanie" czy na "rozciąganie".
Musimy mieć również świadomość, czy za chwilę nie rozpocznie się długotrwały proces rozciągania lub ściskania miecha. Jeżeli coś takiego ma nastąpić, to musimy się na to przygotować spuszczając lub nabierając odpowiednio dużo powietrza poprzez użycie specjalnego guzika.
Przykładowo, jeżeli zaczynam rozciągać miech i mam do zagrania nie za dużo a za chwilkę ma być długotrwały proces ściskania miecha, to muszę rozciągając miech, cały czas spuszczać dodatkowo powietrze, żeby miech się szybciej rozciągnął przy graniu krótkiej melodii. Gra na akordeonie diatonicznym to ciągła praca z przyciskiem do spuszczania powietrza. Kciukiem lewej ręki.
Z biegiem człowiek instynktownie zacznie prawidłowo używać przycisku spustowego. Po prostu cały czas ściskając i rozciągając miech podczas grania, miech będzie się albo coraz bardziej rozciągał albo coraz bardziej ściskał. Nie trzeba się tego uczyć. Nabiera się tego instynktownie. Po prostu nie regulując odpowiednio guzikiem powietrza "braknie nam miecha", dlatego każdy akordeonista musi prawidłowo używać spustu, żeby po prostu grać.
Wady akordeonów diatonicznych
Gdy przypisywano dźwięki poszczególnym guzikom akordeonu diatonicznego, robiono to w prosty sposób - po kolei. Jak wiadomo gama składa się z 7 dźwięków C, D, E, F, G, A, B(H), C (ósmy dźwięk, to powtórzenie pierwszego, tylko wyżej. Więc przypisano guzikom dźwięki po kolei:
- 1 guzik - C i D (na wciskanie i rozciąganie)
- 2 guzik - E i F
- 3 guzik - G i A
Jednak gdyby przypisano ostatni guzik B i C, trzymając się tego wzoru, to mielibyśmy niespójność, bo pierwsze C byłoby na wciskanie a kolejne C na rozciąganie. Aby tego uniknąć przypisano B na rozciąganie następnego guzika a C z powrotem na ściskanie.
W ten sposób zachowana jest cykliczność:
- na ściskanie CEG CEG CEG....
- i na rozciąganie: DFAB DFAB DFAB....
Tylko trzeba zauważyć jedno - że przez nieparzystą liczbę dźwięków (7) - 3 na ścisk i 4 na rozciąganie, dźwięki na rozciąganie będą się cały czas oddalały od tych na ściskanie. Efektem tego jest to, że niektóre układy dźwięków muszą być grane inaczej w pierwszej oktawie i inaczej w drugiej. Zwłaszcza gdy zmieniamy kierunek miecha.
Przykładowo, gdybyśmy chcieli grać naprzemiennie dźwięki C i D ściskając i rozciągając miech. To przy pierwszym C, D znajdziemy pod tym samym guzikiem. Przy drugim C już pod następnym guzikiem, a przy kolejnym C, D będzie już 2 guziki dalej. Jest to pewne utrudnienie przy konkretnym sposobie gry, jednak w wielorzędowych akordeonach problem ten można zignorować korzystając z sąsiedniej skali, która również się rozjeżdża w ten sam sposób ale dzięki temu stosunek dźwięków między rzędami pozostaje taki sam.
Jeszcze lepiej problem rozjeżdżania się dźwięków wciskanych i rozciąganych obrazuje poniższy rysunek, w którym jeden guzik symbolizują dwa znaki w pionie.
Inną wadą akordeonów diatonicznych jest możliwość grania tylko w kilku tonacjach. Ogranicza to nie tyle strona melodyczna, co strona basowa. Akordeony diatoniczne są wyposażone w małą liczbę guzików. Początkowo były to zaledwie dwa guziki (dające 4 dźwięki), później 4 guziki (8 dźwięków), później 8, 12 i dodatkowo wersje kombinowane. Jednak w standardzie jest, że akordeon diatoniczny posiada 12 guzików, ale przez długi okres czasu było to 8. Ta mała ilość basów ogranicza pokrycie tylko dla dwóch lub trzech tonacji.
Zazwyczaj wygląda to tak, że ilość rzędów po stronie melodycznej odpowiada ilościom tonacji. Jeżeli jednak trzeci rząd (od strony miecha) jest niepełny, to nie jest to kolejna tonacja, tylko rząd pomocniczy, a tonacje są dwie. Rząd pomocniczy występuje głównie w układach klawiatury typu "club".
Poniższy film przedstawia sposób zagrania gamy na akordeonie diatonicznym z wykorzystaniem jednego rzędu guzików oraz z wykorzystaniem dwóch rzędów guzików
Kolejną wadą akordeonów diatonicznych jest mała ilość oktaw, w stosunku do akordeonów chromatycznych. Klasyczny akordeon chromatyczny zazwyczaj ma zakres od 3,5 do 4 oktaw po stronie melodycznej (przyciski lub klawisze), choć bardziej rozbudowane modele mogą mieć nawet 5 oktaw. Zakres ten zależy od wielkości i konstrukcji konkretnego modelu akordeonu.
W akordeonach diatonicznych można wyróżnić zazwyczaj dwie pełne oktawy. Przykładowo w akordeonach CF, jedno C znajdziemy na środku klawiatury i dwa kolejne na obrzeżach, co zapewnia mniej więcej dwie pełne oktawy. Myślę, że jest to częściowo spowodowane tym, że następuje ten rozjazd dźwięków pod guzikami, kolejna oktawa wymagałaby nauczenia się kolejnej zależności. Raczej nie spotkałem akordeonów diatonicznych na dużą liczbę oktaw.
Zalety akordeonu diatonicznego
To prostota grania niektórych melodii.
Niektóre układy dźwięków, zwłaszcza melodii ludowych, nie da się zagrać łatwiej niż na akordeonie diatonicznym.
Bardzo małe odległości między dźwiękami. Ze względu na rozwiązanie diatoniczne, odległości między dźwiękami są praktycznie dwukrotnie mniejsze niż w innych akordeonach. Przykładowo między dźwiękami C w akordeonie diatonicznym mamy dwa guziki. W akordeonie chromatycznym guzikowym jest ich trzy a w klawiszowym mamy ich sześć. Dlatego w akordeonie diatonicznym nie ma potrzeby ciągłego biegania po klawiaturze. Można odnieść wrażenie, że grający nie wykonuje zbyt wielu ruchów ręką.
 | | Ten rysunek przedstawia dystans do kolejnego C w akordeonie chromatycznym klawiszowym, guzikowym i diatonicznym |
Brak potrzeby zbytniego skupiania się na stronie basowej. W akordeonie diatonicznym ilość guzików jest niewielka. Dawniej każdy palec odpowiadał za 1 guzik, więc nie trzeba było w ogóle przemieszczać ich po klawiaturze. Z czasem doszedł drugi rząd, więc było tylko przemieszczanie między rzędami.
Lekkość, taniość i prostota konstrukcji. Ze względu na brak konieczności dublowania tych samych dźwięków, akordeony diatoniczne są mniejsze, lżejsze, tańsze i prostsze w ewentualnym serwisowaniu.
W związku z powyższym - możliwość grania w ruchu, w biegu, w tańcu. Brak konieczności biegania palcami po stronie basowej jak również stabilizacja kciukiem strony melodycznej plus klawiatura guzikowa, umożliwiają swobodne granie w trudnych warunkach, w ruchu, w podskokach, w tańcu. W klasycznych akordeonach nie jest to takie proste.
Tonacje akordeonów diatonicznych
Pierwotne akordeony diatoniczne byłby bardzo ubogie. Można było grać tylko w jednej tonacji, zazwyczaj C i posiadały mało guzików.
Był to zazwyczaj jeden rząd guzików i dwa lub cztery guziki basowe. Pierwsze akordeony były tak skonstruowane, żeby liczba basów odpowiadała ilości palców. Nie trzeba było więc się skupiać na lewej ręce, bo każdy palec miał swój guzik.
 | | Akordeon jednorzędowy |
Jak widzimy skala skonstruowana jest w prosty sposób. Głosy są przydzielane guzikom kolejno.:
1. C - ściskanie, D - rozciąganie
2. E - ściskanie, F - rozciąganie
3. G - ściskanie, A - rozciąganie
i teraz żeby kolejne C, nie wylądowało na ściskaniu, zamieniono kolejność:
4. B- rozciąganie, C - ściskanie
Tak budowany jest każdy rząd. Z tą różnicą, że inne rzędy są w innej skali.
Kolejne wersje akordeonów rozbudowywały je o dodatkowe tonacje F co pozwalało nie tylko grać w innych tonacjach ale również używać guzików z innych tonacji. Liczba guzików basowych urosła do 8. Również pozwalało to zachować lewą rękę nieruchomo, tylko palce musiały pracować na właściwej kolumnie.
 | | Akordeon dwurzędowy |
Przy akordeonie z 3 tonacjami liczba klawiszy basowych musiała wzrosnąć do 12 i tutaj nie da się już trzymać ręki nieruchomo. Ręka musi zmieniać położenie w zależności od potrzeb.
Wygląda to tak, że granie w jednej tonacji bez użycia dodatkowych guzików, charakteryzuje intensywnym szarpaniem miecha. Po wprowadzeniu dodatkowych guzików dla innych tonacji szarpanie miechem nie musi być tak bardzo intensywne ponieważ zamiast zmieniać kierunek miecha możemy użyć guzika z innej skali.
Poniżej przedstawiona jest skala GCF. Czyli kolejne rzędy od zewnątrz, to G, C, oraz F. W tego typu akordeonach półtony umieszczone są na brzegach - co nie jest dobrym rozwiązaniem.
 | | Akordeon GCF |
Systemy układu guzików
W akordeonach guzikowych diatonicznych istnieje kilka różnych systemów przypisania dźwięków do guzików, które różnią się w zależności od regionu, tradycji muzycznej i preferencji muzyków. Oto najpopularniejsze systemy układu guzików w akordeonach diatonicznych:
1. Układ B/C (B-Dur/C-Dur)
- Jest to jeden z najbardziej popularnych systemów w muzyce celtyckiej, szczególnie w Irlandii i Szkocji. W układzie B/C, dźwięki na stronie melodycznej są rozmieszczone chromatycznie (co pół tonu), ale w dwóch różnych tonacjach (B i C).
- Zastosowanie Tradycyjna muzyka irlandzka i szkocka.
2. Układ C/C# (C-Dur/Cis-Dur)
- Układ podobny do B/C, lecz różni się tym, że używa dwóch sąsiadujących tonacji C-dur i C#-dur. Podobnie jak w B/C, oba rzędy są chromatyczne, co pozwala na granie w różnych tonacjach, choć wymaga większej zręczności technicznej.
- Zastosowanie Muzyka folkowa w Wielkiej Brytanii oraz w niektórych regionach Europy.
3. Układ G/C (G-Dur/C-Dur)
- Jeden z najpopularniejszych układów w Europie, szczególnie we Francji, Niemczech i Włoszech. W tym systemie każdy rząd odpowiada innej tonacji diatonicznej: zazwyczaj G-dur i C-dur.
- Zastosowanie Muzyka ludowa, tradycyjna i taneczna w Europie Zachodniej i Południowej.
4. Układ D/G (D-Dur/G-Dur)
- Ten układ jest bardzo popularny w muzyce folkowej w Anglii oraz w muzyce celtyckiej. Przypomina układ G/C, ale tonacje są wyższe (D-dur i G-dur).
- Zastosowanie Muzyka angielska, irlandzka, bretońska, celtycka.
5. Układ F/Bb (F-Dur/Bb-Dur)
- Stosowany głównie w Europie kontynentalnej, w szczególności w muzyce francuskiej i włoskiej. Dwa rzędy są diatoniczne i odpowiadają tonacjom F-dur i Bb-dur. Jest używany głównie do muzyki tanecznej, zwłaszcza walców i polki.
- Zastosowanie Muzyka ludowa w Europie Zachodniej.
6. Układ C/F (C-Dur/F-Dur)
- Jeden z najbardziej powszechnych systemów w Europie Środkowej i Zachodniej. Każdy rząd guzików odpowiada innej tonacji (C-dur i F-dur)
- Zastosowanie Muzyka tradycyjna, zwłaszcza w Niemczech, Austrii i Francji.
7. Układ Hohner Club (C/F z "gleichton")
- Charakterystyczny układ stosowany w akordeonach Hohner z serii Club, szczególnie w modelach Club IIb i Club III. Główna cecha tego systemu to tzw. gleichton – guzik, który daje ten sam dźwięk niezależnie od kierunku miecha (pchanie lub ciągnięcie). To ułatwia grę w niektórych tonacjach i zwiększa płynność gry. Ten układ zazwyczaj obsługuje tonacje C/F.
- Zastosowanie Muzyka ludowa w Niemczech, Szwajcarii i Austrii.
8. Układ A/D (A-Dur/D-Dur)
- Ten układ jest podobny do układu D/G, ale obsługuje wyższe tonacje (A-dur i D-dur). Jest mniej popularny niż D/G, ale nadal znajduje swoje miejsce w tradycyjnej muzyce ludowej, zwłaszcza w niektórych regionach Europy.
- Zastosowanie Muzyka folkowa.
9. Układ B/E (B-Dur/E-Dur)
- Mniej powszechny, ale spotykany w niektórych regionach Europy. Układ ten jest stosowany głównie w akordeonach, które mają specyficzne wymagania tonalne dla określonego rodzaju muzyki.
- Zastosowanie Muzyka taneczna i ludowa.
10. Układ Quint (Quint system)
- Układ kwintowy, gdzie każdy rząd guzików różni się o kwintę. Na przykład, w układzie G/C każdy rząd różni się o kwintę (G i C). Jest to najbardziej powszechny układ w tradycyjnych akordeonach diatonicznych, stosowany w wielu krajach na świecie.
- Zastosowanie Różne style muzyki ludowej i tradycyjnej.
11. Układ Helvetic (szwajcarski system G/C)
- Jest to regionalna odmiana układu diatonicznego, popularna w Szwajcarii. Często wykorzystywany w szwajcarskiej muzyce ludowej, zwłaszcza w grze na akordeonach typu Schwyzerörgeli.
Różnorodność układów diatonicznych wynika z potrzeb regionalnych i różnych stylów muzycznych. Każdy system ma swoje specyficzne zalety, a wybór zależy od preferencji muzyka oraz od rodzaju muzyki, którą chce grać.
Club System
Ciekawe rozwiązanie rozpropagowała firma Hohner w serii akordeonów Club Modell, gdzie wprowadzono jeden szczególny guzik.
Nazywa się on: "gleichton" (nazywany również guzikiem unisonorycznym), czyli przycisk na środku skali (zwykle w miejscu dźwięku C), który wydaje ten sam dźwięk niezależnie od tego, czy miech jest pchany, czy rozciągany. Ten przycisk ułatwia grę w niektórych tonacjach i pozwala na większą płynność w grze.
Akordeony w systemie "Club" rozpoznamy po tym szczególnym guziku. W niektórych wersjach akordeonu ten guzik również był specyficznie oznaczany.
|
| Klasyczny akordeon w systemie "club". Informacja ta znajduje się na obudowie akordeonu ale również możemy zauważyć charakterystyczny guzik wyróżniający się od reszty "gleichton". Jest na niego naniesiona delikatna kratka ale nie jest to regułą. Możemy spotkać akordeony, na których nie będzie żadnej informacji odnośnie systemu klawiatury.
|
 | | Gleichton wydaje ten sam dźwięk w obu kierunkach pracy miecha. W akordeonie C/F jest nim dźwięk C |
 | | Guzik gleichton umiejscowiony w centralnym miejscu klawiatury, często oznaczony jest kratką - ale nie jest to regułą. Często ten guzik niczym się nie wyróżnia. |
Guzik gleichton zaburza skalę, na której się znajduje, jednak nie jest to dużym problemem, gdyż dźwięk normalnie przypadający na to miejsce przeniesiony jest na trzeci rząd - tzw. rząd pomocniczy.
Na rzędzie pomocniczym znajdują się wszystkie półtony, jak również niektóre dźwięki występujące na rzędach podstawowych ale dla przeciwnego kierunku miecha.
|
|